De aanleiding van dit artikel is het oktobernummer van het ouderlingenblad. Dat ging over hoe wij afscheid nemen van onze overleden dierbaren. In het blad wordt geconstateerd dat er trend is naar verpersoonlijking van de uitvaart. Persoonlijke wensen van zowel de overledene als de nabestaanden spelen een steeds grotere rol en daarmee wordt de traditie -dat wat gewoon was- steeds minder vanzelfsprekend. In dit artikel ga ik daar wat dieper op in en geef ik aan welke aspecten daarbij spelen.

De Protestantse traditie
We bevinden ons binnen een Protestantse traditie, dat wil zeggen ik spreek vanuit die traditie en jullie als lezers kunnen zo ervaren wat gewoon is. Die Protestantse traditie komt voort uit de Katholieke traditie, maar nam op twee punten duidelijk afstand en dat is nog steeds herkenbaar. Die twee punten zijn:

1. In de Katholieke traditie was men van mening dat de kerk invloed kon hebben op het behoud van mensen, wie er wel of niet in de hemel kwamen. Daarom was de aanwezigheid van de kerk belangrijk. Maar in de Protestantse traditie dacht men daar wezenlijk anders over. God velt het oordeel, we kunnen hooguit nog tot de levenden spreken.
2. Ander punt was dat men in Protestantse traditie geloofde dat je alleen door genade behouden kon worden en niet door de werken. Een uitvoerig eerbetoon was overbodig, ieder mens staat met alle goede daden en met alle zonden voor Gods aangezicht. Mensverheerlijking was daarbij overbodig.

Dit leidde ertoe dat in Protestantse traditie de uitvaart een zaak van de familie of de nabestaanden was. De kerk kwam er niet aan te pas. Alleen bij heel bijzondere omstandigheden (bijvoorbeeld wanneer er veel mensen werden verwacht, rampen of ongevallen of hele belangrijke mensen) werd daarvan afgeweken. Pas in het begin van de twintigste eeuw komt de kerk in beeld, worden uitvaarten vanuit de kerk gehouden en is er ook een afvaardiging van de kerkenraad, meestal zijn er dan een ouderling en een diaken aanwezig.

Het is dan de voorganger die de dienst invult en die legt de nadruk op de genadeleer van de Bijbel en op het hoopvolle toekomstbeeld dat de Bijbel schetst voor de overledenen. Van persoonlijke inbreng is dan nog geen sprake. Pas aan het einde van de twintigste eeuw begint dat te veranderen en telt de persoonlijke voorkeur ook een rol. Wordt er een “In Memoriam” gelezen, mogen er ook andere sprekers iets zeggen, worden er liederen, gedichten of een Bijbeltekst ingebracht.

Een uitvaart vanuit de kerk onderscheidt zich duidelijk van een seculiere uitvaart en dat vanwege hoe de kerk getuigt van de opstanding. Jezus’ woorden: “Ik ben de opstanding en het leven. Wie in Mij gelooft zal leven, ook wanneer hij sterft, en ieder die leeft en in Mij gelooft zal nooit sterven” (Johannes 11: 25) zetten daar de toon. De dood heeft niet het laatste woord.

Ondanks alle veranderingen en de aanwezigheid van de kerkenraad is de uitvaart binnen de Protestantse traditie een familieaangelegenheid gebleven. Maar wie de uitvaart in de kerk organiseert en de ambtsdragers uitnodigt dient wel respect te tonen voor de overtuigingen die in de kerkelijke gemeenschap gewoon zijn.

De invloed van de cultuur
De cultuur, wij zeggen ook wel “de tijd” heeft ook zijn invloed gekregen op de uitvaart. Ik noem een paar aspecten:

1. De verpersoonlijking. De levensstijl van de overledene vinden we steeds meer terug in de afscheidsdienst.
2. De technische ontwikkeling: beamer, foto’s, filmpjes, opnames die buiten de kerk kunnen worden gevolgd en video’s van internet behoren allemaal tot de mogelijkheden.
3. De voorkeur van de nabestaanden. De keuze van de liturgie en de liederen waardoor zij zich geraakt voelen. Soms ook liederen vanuit de “wereld”.
4. De beïnvloeding van buitenaf wordt groter. Wat men op tv of internet heeft gezien of wat door uitvaartondernemers wordt aangeboden en als waardevol wordt ervaren komt terug in de uitvaartdienst.

Onze keuzes
Hoe dan ook er dienen keuzes te worden gemaakt. Ook hier zijn we de vanzelfsprekendheid voorbij. Net als bij het donorcodicil moet je keuzes vooraf maken voor wanneer je komt te overlijden. Het is raadzaam om vooraf eens na te denken over de vraag: als ik kom te overlijden hoe wil ik dan mijn afscheid geregeld hebben? Vooral belangrijke vragen als:

• Wil ik begraven worden of gecremeerd?
• En als ik begraven wil worden, waar moet dat gebeuren? Of wat wil ik dat er met de as gebeurt?
• Wil ik vanuit de kerk begraven worden?
• Wil ik zelf ook bijdrage leveren aan de dienst in de vorm van een lied, tekst of een boodschap?

Het is goed om dat met de meest nabije nabestaanden te overleggen. Zo mogelijk dit vast te leggen op schrift. Wel dient men er rekening mee te houden dat men een balans dient te vinden tussen de wensen van de overledene en de wensen van de nabestaanden. Soms kan een geheel gedicteerde liturgie als benauwend worden ervaren en andersom doe je de overledene tekort als je vanuit een hele andere overtuiging een uitvaartdienst voorbereidt.

Waar we tegenaan kunnen lopen
Afscheid nemen is een emotioneel gebeuren. Het roept veel gevoelens bij ons op. Vaak moeten we overleggen met andere nabestaanden en staan we onder tijdsdruk. In de praktijk kom je een aantal zaken tegen die gevoelig liggen. Ik benoem er een paar:

• De nabestaanden zijn het geloof of de kerk kwijtgeraakt of hebben het nooit gehad. Ze begrijpen de geloofsovertuiging van de overledene niet meer.
• De nabestaanden vragen om erkenning van hun “anders” zijn en voor hun verdriet.
• De nabestaanden staan in een andere geloofstraditie met andere symbolen en rituelen.
• De nabestaanden hebben negatieve associaties als het gaat over geloof en kerk. Vaak hebben andere keuzes al eerder geleid tot conflicten en onbegrip.

Tenslotte
Alles wat we doen, het raakt altijd onze gevoelens en daarom is het belangrijk om uit te leggen waarom we iets vinden. Uiteindelijk zullen we besluiten moeten nemen met respect voor de overledene en met respect voor de nabestaanden. Pas dan zal een uitvaart als waardevol worden ervaren. Bij een kerkelijke uitvaart raakt het eigen levensverhaal zich aan Gods verhaal. De overledene heeft meestal zijn eigen levenservaringen en belangrijke levensmomenten met God gedeeld en daar hoort het overlijden ook bij. De kerk spreekt de taal van geloof, hoop en liefde en reikt uiteindelijk uit boven menselijke inspanningen. Daarom wordt er in de kerk gebeden om hulp. Ten diepste geven we ons over aan God: Hij redt, troost en helpt.

Hoe kostbaar is een kwetsbaar mens
Verraadt ons aller angst zich niet
in wie het leven weerloos liet?

De glasglans stemt de blazer mild.
De kaarsvlam vormt de hand tot schild.

De krokus wijst beton zijn grens.
Hoe kostbaar is een kwetsbaar mens.
Okke Jager

Pieter Knijff

Dit artikel is gepubliceerd in de Tsjerkepraat van oktober 2021

Wil je in gesprek over belijdenis doen neem dan contact op met onze pastoraal werker of predikant.